-------------------------------------------------
बाळ गंगाधर टिळक हे ब्रिटीश राजवटीत स्वराज्याचे पहिले आणि खंबीर पुरस्कर्ते मानले जातात. त्या काळात त्यांनी मराठी भाषेत नारा दिला, त्यांचा मराठी भाषेत दिलेला नारा आहे. "स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच...!" खूप प्रसिद्ध झाला. त्यांनी बिपिन चंद्र पाल, लाला लजपत राय, अरविंद घोष, व्ही.ओ. चिदंबरम पिल्लई आणि मुहम्मद अली जिना यांच्यासह भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या अनेक नेत्यांशी घनिष्ठ युती केली. बाळ गंगाधर टिळक यांचा जन्म २३ जुलै १८५६ रोजी महाराष्ट्रातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिखली गावात झाला. रत्नागिरी गावातून आधुनिक महाविद्यालयात शिक्षण घेतलेले ते भारतीय पिढीतील पहिले सुशिक्षित नेते होते. त्यांनी काही काळ शाळा-महाविद्यालयांमध्ये गणित शिकवले. ते इंग्रजी शिक्षणाचे टीकाकार होते. यामुळे ते भारतीय सभ्यतेचा अनादर शिकवते, असा त्यांचा समज होता. भारतातील शिक्षणाचा दर्जा सुधारण्यासाठी त्यांनी डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीची स्थापना केली.
बाळ गंगाधर टिळकांनी इंग्रजीत मराठा दर्पण आणि मराठीत केसरी नावाची दोन दैनिके सुरू केली, ही दोन्ही दैनिके लवकरच लोकांमध्ये लोकप्रिय झाली. टिळकांनी ब्रिटीश राजवटीच्या क्रौर्याबद्दल आणि भारतीय संस्कृतीच्या न्यूनगंडावर टीका केली होती. ब्रिटीश सरकारने ताबडतोब भारतीयांना पूर्ण स्वराज्य द्यावे, अशी त्यांची मागणी होती. केसरी या वृत्तपत्रात ते इंग्रजांविरुद्ध अतिशय आक्रमक लेख लिहीत असत. या लेखांमुळे त्यांना अनेकवेळा तुरुंगात पाठवण्यात आले. त्या काळी काँग्रेसचे राज्य असल्यामुळे ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्येही सामील झाले, परंतु लवकरच ते काँग्रेसच्या संयमी वृत्तीच्या विरोधात गेले आणि त्यांच्या विरोधात बोलू लागले. याशिवाय इतर अनेक नेतेही अशाच प्रकारे निषेधार्थ बोलू लागले आणि अनेकजण समर्थनार्थ बोलू लागले. त्‍यामुळे १९०७ मध्ये कॉंग्रेस अतिरेकी आणि मॉडरेट दलात विभागली गेली. लाला लजपत राय आणि बिपिन चंद्र पाल हे टिळकांना गरम दलात सामील झाले, ते तिघेही लाल-बाल-पाल म्हणून ओळखले जाऊ लागले. १९०८ मध्ये टिळकांनी क्रांतिकारक प्रफुल्ल चाकी आणि खुदीराम बोस यांच्या बॉम्ब हल्ल्याचे समर्थन केले, ज्यामुळे त्यांना बर्मा आता म्यानमार मंडाले तुरुंगात पाठवण्यात आले. तुरुंगातून बाहेर पडल्यानंतर, ते पुन्हा काँग्रेसमध्ये सामील झाले आणि १९१६ मध्ये अॅनी बेझंट आणि मुहम्मद अली जिना यांच्यासमवेत ऑल इंडिया होम रूल लीगची स्थापना केली. १८८९ मध्ये टिळक यांनी सर विल्यम वेडरबर्न यांच्या अध्यक्षतेखालील भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या मुंबई अधिवेशनात भाग घेतला. टिळक तेव्हा ३३ वर्षांचे होते. त्यांचे समकालीन बनलेले इतर दोन युवक काँग्रेस देखील प्रथमच काँग्रेसच्या मंचावर दिसले - लाला लजपत राय वय ३४ आणि गोपाळ कृष्ण गोखले वय ३३. १८८५ मध्ये काँग्रेसमध्ये मध्यमवर्गाचे वर्चस्व होते, ज्यांचा ब्रिटिशांच्या न्याय आणि निष्पक्षतेच्या भावनेवर आणि चळवळीच्या घटनात्मक आणि कायदेशीर पद्धतींवर विश्वास होता. तथापि, नंतर लॉर्ड कर्झनच्या बंगाल राज्याच्या फाळणीच्या निर्णयामुळे हे बदलले. भारतातील तरुणांनी अतिरेकी राजकारण आणि थेट कृतीकडे वाटचाल केली. बिपीन चंद्र पाल आणि लाला लजपत राय यांच्यासोबत टिळकांनी ब्रिटीशांच्या विरोधात मोहभंगाची संधी साधली आणि मध्यमवर्गाच्या "राजकीय भिक्षा" चा निषेध केला.
बाळ गंगाधर टिळक १८९० मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील झाले. ते त्यांच्या काळातील सर्वात प्रमुख कट्टरपंथी होते. याशिवाय लवकर लग्नालाही त्यांचा विरोध होता. म्हणूनच ते १८९१ च्या संमती वयाच्या विधेयकाच्या अगदी सुरुवातीपासूनच विरोधात होते, कारण ते हिंदू धर्मावरील अतिक्रमण आणि एक धोकादायक उदाहरण म्हणून पाहत होते. या कायद्याने मुलीचे लग्न करण्याचे किमान वय १० वरून १२ वर्षे केले. बाळ गंगाधर टिळकांनी एकदा त्यांच्या ‘केसरी’ या पत्रात ‘देशाचे दुर्दैव’ असा लेख लिहिला होता, त्यात ब्रिटिश सरकारच्या धोरणांना विरोध करण्यात आला होता. यामुळे, त्यांना ७ जुलै १८९७ रोजी देशद्रोहासाठी अटक करण्यात आली. त्यांना मंडाले ब्रह्मदेश तुरुंगात ६ वर्षांच्या सश्रम कारावासाची शिक्षा झाली. ब्रिटिश सरकारने त्यांना ६ वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा सुनावली. तुरुंगवासाच्या काळात टिळकांनी तुरुंग व्यवस्थापनाला आणखी काही पुस्तके लिहिण्यास सांगितले, परंतु ब्रिटिश सरकारने त्यांना राजकीय क्रियाकलाप असलेले असे कोणतेही पत्र लिहिण्यापासून रोखले. टिळकांनी तुरुंगात एक पुस्तकही लिहिले, बाळ गंगाधर टिळकांच्या पत्नीचे त्यांची शिक्षा पूर्ण होण्यापूर्वीच निधन झाले. कारागृहातील एका पत्रावरून त्याला ही बातमी कळली. ब्रिटीश सरकारच्या तुघलकी धोरणामुळे त्यांना त्यांच्या मृत पत्नीचे शेवटचे दर्शनही घेता आले नाही. सन १९१९ मध्ये काँग्रेसच्या अमृतसर सभेला उपस्थित राहण्यासाठी मायदेशी परतत असताना टिळक इतके मवाळ झाले होते की त्यांनी माँटेग्यू-चेम्सफोर्ड रिफॉर्म्सने स्थापन केलेल्या विधान परिषदेच्या निवडणुकांवर बहिष्कार टाकण्याच्या गांधींच्या धोरणाला त्यांनी विरोध केला नाही. त्याऐवजी टिळकांनी प्रतिनिधींना प्रादेशिक सरकारांमध्ये काही प्रमाणात भारतीय सहभागाची ओळख करून देणार्‍या सुधारणांच्या अंमलबजावणीसाठी त्यांच्या सहकार्याचे धोरण अवलंबण्याचा सल्ला दिला. परंतु नवीन सुधारणांना निर्णायक दिशा देण्याआधीच १ ऑगस्ट १९२० रोजी मुंबईत त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या निधनाबद्दल आदरांजली वाहताना महात्मा गांधींनी त्यांना आधुनिक भारताचे शिल्पकार म्हटले, जवाहरलाल नेहरूंनी त्यांना भारतीय क्रांतीचे जनक म्हटले.
लोकमान्य टिळक यांची आज पुण्यतिथी. टिळकांच्या व्यक्तिमत्त्वातून, त्याच्या नेतृत्वशैलीतून आणि लोकांशी निर्माण करू शकणाऱ्या आत्मीयतेतून वैशिष्ट्य दिसून येतात. लोकमान्य टिळक हे त्यांच्या काळातल्या सर्वात ज्येष्ठ नेत्यांपैकी एक म्हणून ओळखले जातात, ज्यांनी त्यांची सामाजिक सक्रियता सर्जनशीलपणे तयार केली होती. संविधानवादाचा शस्त्रासारखा वापर करणारे आणि ब्रिटीश राज्यकर्त्यांना आरसा दाखवणारे ते प्रसिद्ध वकील होते. जरी तो अभ्यासू वक्ता असला तरी त्याच्यातील खरा योद्धा त्याच्या पत्रकारितेतून आणि सुप्त समाजाला जागृत करण्यासाठी त्यांनी आपल्या लेखणीचे शस्त्र बनवले. या सर्वांच्या केंद्रस्थानी असलेल्या त्यांच्या काळातले सर्वात ज्येष्ठ नेता म्हणून त्याच्या वेगळ्या व्यक्तिमत्त्वासह, त्यांना प्रिय तत्त्वे, त्यांची आवड आणि त्यांच्या चिकाटीमुळे ते हे सर्व साध्य करू शकले. टिळक हे त्यांच्या ठाम मतांसाठी आणि आक्रमक बोलण्यासाठी प्रसिद्ध होते. परंतु ठाम मतांना नम्रतेच्या तत्वाचा त्याग करण्याची गरज नाही. बॅरिस्टर एम.आर.जयकर यांनी टिळकांबद्दल जे काही बोलले ते मुंबईतील त्या काळातील एक दिग्गज सार्वजनिक व्यक्तिमत्व याची साक्ष आहे. टिळकांची आठवण करून देताना त्यांनी एकदा लिहिले होते, "लोकमान्य टिळकांच्या कारकिर्दीत मला ज्या मुद्द्याचा धक्का बसला तो म्हणजे त्यांच्या सर्व आत्मसात देशभक्तीचा पुरावा म्हणजे सर्व आत्मभान आणि अहंकार यांचा पूर्ण अभाव. कारणासाठीच्या उत्साहात, तो क्षणभर विसरला की तो एक महान माणूस आहे...!". ते पुढे लिहितात, "देशभक्त म्हणून टिळक माझ्यासाठी कठोर, न झुकणारे आणि होते. व्यक्तिमत्व लपवणे; पण टिळक एक सभ्य, सुसंस्कृत आणि विद्वान हिंदू म्हणून अविभाज्य मोहकता आणि गोडपणाने भरलेले आहेत, ज्याचे स्त्रोत केवळ त्या भांडाराची चावी असलेल्यांनाच स्पष्ट होते....!' टिळकांसोबत लंडनला गेलेले १९१९ मध्ये काँग्रेस प्रतिनियुक्तीचे सदस्य जोसेफ बाप्टिस्टा यांनाही असाच अनुभव आला. त्यांनी लिहिले की, लंडनमधील त्यांच्या मुक्कामादरम्यान, टिळक ज्या राजकारण्यांना भेटले ते निराश झाले होते, "त्यांना एक अवाढव्य मुर्ख डेमागोग, हातात स्टिलेटो घेऊन तलवारी पार करण्याची अपेक्षा होती. त्यांना तर्क आणि इतिहासाला आकर्षित करणारा एक नाजूक तत्त्वज्ञ सापडला...!" मद्रासमधील स्वराज पक्षाचे प्रमुख नेते बी.सत्यमूर्ती यांनीही लोकमान्यांबद्दल असेच मत व्यक्त केले आहे. त्यांच्या आठवणींमध्ये ते लिहितात, " टिळकांचा साधेपणा, सहज सुलभता आणि मनमिळाऊ स्वभाव यांनी मला सर्वाधिक प्रभावित केले. टिळक जरी आपल्या तत्वांशी तडजोड करणारे नसले तरी त्यांच्यात विनोदबुद्धीची तीव्र भावना होती आणि कोणाच्याही विरोधात वैयक्तिक दुर्भावना नव्हती...!" टिळक हे राजकारणी होते हे खरे. पण प्रथम, ते मूळचे अभ्यासक होते. टिळकांसोबत एसएस इजिप्तमध्ये सुमारे तीन आठवडे लंडनपर्यंत प्रवास करणाऱ्या सत्यमूर्तींनी त्यांच्या शिष्यवृत्तीने अनेक युरोपियन सहप्रवाश्यांना कसे प्रभावित केले हे लिहिले आहे. ते आठवण करून देतात, "प्रेक्षकांच्या अनेक सदस्यांनी मला अनुभवले आणि सांगितले. "टिळकांनी भारतीय राजकारणाला जे मिळवून दिले, ते विद्वत्ता आणि संशोधनाने गमावले...!" टिळक हे एक रणनीतीकार होते ज्यांना भारत आणि भारतीयांबद्दल सकारात्मक भावना निर्माण करून भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी मजबूत केस तयार करण्यासाठी इंग्लंडमध्ये काय करणे आवश्यक आहे याची सर्वसमावेशक माहिती होती. सीएफ अँड्र्यूज, इंग्रज परोपकारी आणि भारतातील एक मित्र यांनी टिळकांचा कवी रवींद्रनाथ टागोर यांच्याशी झालेल्या संवादाबद्दल आणि टिळकांनी स्वतः टिळकांच्या सर्व सहकार्याने टागोरांना लंडनला जाण्यास कसे पटवून देण्याचा प्रयत्न केला याबद्दल लिहिले होते. आपण कोणतेही राजकीय काम करू शकत नाही, अशी विनंती टागोरांनी केली तेव्हा टिळकांनी कसे उत्तर दिले ते उल्लेखनीय होते. लोकमान्य म्हणाले, “तुम्ही कोणतेही राजकीय कार्य करावे अशी माझी इच्छा नाही, तर केवळ या वर्षी इंग्लंडमध्ये उपस्थित राहावे असे मला वाटते; कारण इंग्रजांच्या मनात भारताचे नाव उंचावले पाहिजे आणि तुमची उपस्थिती या गोष्टीवर परिणाम करेल...!”
टिळक हे लोकशक्तीवर विश्वास ठेवणारे लोकशाहीवादी होते. भारतातील लोकांच्या सामर्थ्यावर त्यांचा अढळ विश्वास होता. लोकमान्यांसह काम केलेले मद्रासचे रहिवासी व्ही.वेंकटेश्वर सस्त्रुलु यांनी टिळकांच्या आपल्या देशवासियांवरील विश्वासाबद्दल अतिशय स्पष्टपणे लिहिले आहे. ते लिहितात, "त्या काळातही जेव्हा देश आणि विशेषत: त्यांचे अध्यक्षपद मेहता आणि गोखले यांच्यासारख्या थॉमसेसबद्दल संशयाने भरलेले होते, टिळकांनी आपला विश्वास घोषित केला आहे की आपले देशवासी परकीयांपेक्षा अधिक चांगले राज्य करू शकतात. त्याच्याकडे धैर्य होते आणि ते भरपूर होते. संकटे सोसण्याचे धाडस, कर्तव्य मानून कितीही ओडीयम सहन करण्याचे धाडस आणि कोणत्याही किमतीत धैर्य हा त्यांचा उत्कृष्ट गुण होता...!" टिळकांच्या हृदयाच्या जवळ असलेल्या मूल्यांमुळे त्यांना लंडनमध्येही प्रिय वाटले. डेली हेराल्डने ५ मे १९१९ रोजी लिहिले, "टिळक हे भारतातील राष्ट्रवादी भावनेच्या जन्माला कारणीभूत होते, जी इतकी वाढली होती की आता त्यांनी सर्व धार्मिक भेदांना ओलांडून एक आदर्शवादी चळवळ एका तुकड्याने एकत्र केली आहे...!" त्यांच्या निधनानंतर, यंग इंडिया, अमेरिकेचे संपादक डॉ. जे. टी. सुंदरलँड यांनी लोकमान्य टिळकांच्या आवश्यक योगदानाचा वेध घेतला. त्यांनी लिहिलेय, “टिळकांचे जगात काय स्थान आहे? मॅझिनी आणि अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील नेत्यांच्या बाजूने आहे असे म्हणणे अवास्तव आहे…!"
No comments:
Post a Comment